16. yüzyıl siyâsî kudrette olduğu kadar, san'at, şiir, mûsikî ve ilim bakımından da Osmanlı'nın en parlak çağıdır. Sokullu, Barbaros, Turgut Reis gibi devlet adamları, amiraller, Ibni Kemal, Seydi Ali Reis gibi bilginler, Sinan ve Davut ölçülerinde mimarlar, Fuzúlî, Bakî, Hayâlî, Rûhi ve Taşlıcalı Yahya gibi büyük edip ve şairler, hep bu çağda yetişmişlerdir. 622 yıl süren Osmanlı saltanatına bakıldığında, Kanuni nev'i şahsına münhasır özel bir yer alır. Omanlı'da en uzun yaşayan Orhan Bey, en genç ölen ll.Osman, en kısa sürede tahtta kalan V.Murat ve 46 yıl gibi en uzun saltanat süren ve ordunun başında 13 sefere katılarak iki rekoru elinde bulunduran Kanuni' Süleyman'dır "Kanunnâmeleri"yle bilinen ve ismini de kanun yapıcılıktan alan, ayrıca Divan Edebiyatı'mızda en çok gazel yazan üç şair kişiden biri ve "mürettep divan" sahibi hükümdâr- şair yine Kanuni'dir.
Kanuni bu yönüyle diğer 35 sultandan farklılık gösterir. "Muhteşem Süleyman" olarak anılan Kanuni Sultan Süleyman döneminde yaşanılan zâferlerle birlikte, bir başka gelişme de, tarihimizde derin tesirler bırakan trajik ve üzüntü veren şehzâde ölümleri gelmekte. Yazıda amaç Osmanlı tarihini anlatmak-sorgulamak değil; şüphesiz o tarihçilerin işi...Yazının başlığına uygun olarak, ''Şehzâde Mustafa'' ve ''şehzâde Bâyezid''in hâzin ölümlerinin edebiyatımızda ve şiirimizde yer alış biçimine ve örneklerine kısaca değinelim istedik. ..
Kanuni 28 Ağustos 1553 yılında, Nahçivan Seferi'ne çıkar. Daha önce Anadolu'ya çıkan Rüstem Paşa, Hurrem Sultân'ın talimatlarına uyarak Padişâha, büyük şehzâdesi Mustafa'nın tahtı ele geçirmek için fîrsat kolladığına ilişkin raporlar gönderir. Lâlâ Mustafa Paşa'nında yer aldığı bu komplodan habersiz Şehzâde Mustafa, 6 Eylül günü askerleriyle Konya Ereğlisi'nde orduya katılır; babasının elini öpmek úzere otağa girdiğinde; olağan üstü direnişine rağmen dilsiz cellâtlara boğdurulur. Fizikî rahatsızlığı ve hassasiyeti bulunan en küçuk "Şehzâde Cihângir" ağabeyisinin bu ölüm acısına dayanamaz ve kısa bir süre sonra vefât eder.
Yeniçeriler tarafından çok sevilen ve kendisine, Kanuni'den sonra yetenekli bir sultân olarak bakılan Şehzâde Beyâzıd'ın ölümü, cinâyet olarak görülür. Sadrazam Rüstem Paşa hemen azledilir. Bu ölüm, Osmanlı tarihinde derin ve silinmez izler bırakır. Ayrıca devrin büyük şairi Taşlıcalı Yahya'nın "mersiyesi"nde genişce yer alır ve Osmanlı'da şehzâdelerin boğdurulmasında bir ilk olan mersiye, şairin medeni cesâretini gösteren bir belge olarak günümüze kadar gelir. Şair bu mersiyede, Kanuni'yi kandırarak oğullarına kıydıranların, Osman Oğulları'nın şerefine leke sürmek istediklerini belirtmekte ve dönemin şartlarında korkusuzca haykırmakta ve yapılan adaletsizlikten yakınmakta..Îşte o uzun mersiyeden bir bölüm:
Medet medet ! bu cihânın yıkıldı bir yanı
Ecel cellatları aldı Mustafa Hanı
Tolundu mihr-i cemâli, bozuldu erkânı
Vebale koydular al ile Al Osmanı
Getirdi arkasını yere Zâl-ı devri zaman
Vücuduna sitem-i Rüstem ile erdi zebân
Döküldü göz yaşı yıldızları çoğaldı figân
Dem-i memâtı kıyâmet gününde oldu nişân
Yalancının kuru buhtânı buğz-ı pinhânı
Akıttı yaşımızı yaktı nâr ı hicrânı
O cân-ı alemiyân oldu hak ile yeksân
Diri kala ne revâdîr fesâd eden şeytân
Nesim-i subhl gibi yerde koyma âhımızı
Hakaret eyledile nesl-i pâdişâhımızı
Hayât-ı Bakîyeye erdi rûhu ey Yahya
Şefii rû h-i Muhammed refik-i Zât-i Hudâ
İlâhî, cennet-i firdevs ana durağ olsun
Nizâm-ı âlem olan pâdişâh sağ olsun
Hurrem Sultân'ın ölümünden sonra, hayattakı iki oğlunun Bâyezid ile Sarı Selim'in, (Tahta geçtikten sonra ll. Selim adını alır) iki şehzâdenin kavgasına şâhit olan Kanuni, Konya savaşında Selim'e yenilerek Amasya'ya çekilen Bâyezid'e çephe alır. Asi oğlunu tepelemek için harekâta geçer. Bâyezid ise, yanındaki askerlerle İran Şahî Tahmasb'a sığınır. Bâyezid Edebiyatımızda çokça örnekleri görülen ve hükümdarlar arasında da sıkça baş vurulan "Manzum Mektup" denilen şiirsel ve duygusal bir dil ile babası Kanuni'den bağışlanmasını ve affedilmesini ister. Kanuni aynı üslûp ve ölçü ile kendisini affedeceğine ait cevap verir. Güzel ama, hüzünlü örnek oluşturan "Manzum Mektup"tan bir bölüm ve Şehzâde Bâyezid'in, yakarış ve seslenişi...
Ey serâser âleme sultân Süleyman'ım baba
Tende cânım cânımın içinde cânanım baba
Bâyezid'ine kıyar mısın benim cânım baba
Bî-günâhım Hak bilir devletli sultânım baba.
Enbiyâ ser-defteri ya'ni ki Âdem hakkı içün
Hem dahi Mûsî ile Îsî-i Meryem hakk içün
Kâinâtın serveri ol Ruh-ı a'zam hakkı içün
Bî-günâhım Hak bilir devletli sultânım baba
Bir nice ma'sûmum olduğun şehâ bilmez misin
Anların kanına girmekden hâzer kılmaz mısın
Yoksa ben kulunla Hak dergâhına varmaz mısın
Bî-günâhım Hak bilir devletli sultânım baba.
Haktaâla kim cihânın şâhı itmiştir seni
Öldürüp ben kulunu güldürme şâhım düşmeni
Gözlerim nûri oğullarımdan ayırma beni
Bi-günâhım Hak bilir devletli sultânım baba
Kanuni'nin Bâyezid'e cevabı:
Ey demâdem mazhâr-ı tuğyânı isyânım oğul
Takmayan boynuna hergiz tavk-ı fermânım oğul
Ben kıyar mıydım sana ey Bâyezîd Hân'ım oğul
Bî-günâhım deme, bâri tevbe kıl cânım oğul.
Enbiyâ vü evliyâ ervâh-ı a'zam hakki içün
Nûh u İbrâhim ü Mûsâ İbni Meryem hakki içün
Hâtem-âsâr-ı nübüvvet Fahr-i Âlem hakki içün
Bî-günâhım deme, bâri tevbe kıl cânım oğul.
Âdem adın etmeyen Mecnûna sahrâlar durak
Kurb-i ta'atden kaçanlar dâ'imâ düşer ırak
Ta'n değildir der isen Vâ hasretâ dârü'l-firâk
Bî-günâhım deme, bâri tevbe kıl cânım oğul
Neş'et-i Hakdır nübüvvet râm olan olur kerîm
Lâ-tekul üf kavlini inkâr eden kalır yetîm
Tâ'ate isyâna alîmdür Hudâvend-i Kerîm
Bî-günâhım deme, bâri tevbe kıl cânım oğul
Tutalım iki elin başdan başa kanda ola
Sen ki istiğfâr edersin biz de afv etsek n'ola
Bâyezîd'im suçunu bağışlarım gelsen yola
Bî-günâhım deme bâri tevbe kıl cânım oğul.
Neticede; Şah Tahmasb'la çeşitli şekillerde anlaşan Kanuni, "Bağışlarım" dediği şehzâdesini bağışlamaz ve şâh tarafından tesilim edilen Bâyezid ve oğulları, İstanbul'dan gönderilenler tarafından "Alamut Kalesi"nin bulundiğu "Kazvin Şehri"nde boğdurulur ve cenazeleri Sivas'a getirilerek gömülür.Talihsiz Şehzâde Bâyezid'in kabri, oğulları Orhan, Osman ve Abdullah ile birlikte; Yukarı Tekke Mezarlığı içindeki camide, Abdulvahabî Gazi Türbesi'nin yer aldığı türbe bölümünde bulunmaktadır.
Şehzâdelere rahmet diliyorum.